جنگ، از نظر سون‌تزو، استعاره‌ای از زندگی و تصمیم‌گیری در جهان پر تضاد است. او جنگ را نه میدان خون، بلکه میدان شناخت می‌داند؛ شناخت از خود، از دیگری و از نیروهای ناپیدای موقعیت.
در نگاه او، پیروزی از پیش در ذهن اتفاق می‌افتد. کسی که پیش از نبرد، موقعیت را فهم کرده و بر نفس خود چیره شده، حتی اگر بجنگد، از قبل برنده است. و آنکه نفهمیده، حتی اگر هزار شمشیر در اختیار داشته باشد، باز شکست می‌خورد.
سون‌تزو می‌گوید:
«اگر دشمن و خود را بشناسی، از صد جنگ بیمی نیست.»
در این شناخت، عنصر زمان، مکان و وضعیت روانی نقش حیاتی دارد. جنگ، مجموعه‌ای از واکنش‌های لحظه‌ای نیست؛ هماهنگی آرام میان ذهن و واقعیت است. کسی پیروز است که می‌فهمد چه زمانی باید حمله کند و چه زمانی باید عقب بنشیند.
نخستین درس: همیشه جنگ را انتخاب نکن.
بزرگ‌ترین فرمانده کسی است که بدون نبرد، دشمن را مغلوب می‌کند؛ با استراتژی، با درک، با بازی ذهنی. جنگ واقعی، آخرین راه است، نه اولین واکنش.
سون‌تزو هشدار می‌دهد: جنگ را با خشم آغاز نکن، با عقل آغاز کن. احساسات سرباز بدی‌اند؛ چون آینده را نمی‌بینند. درحالی‌که جنگ، بازی آینده است، نه حال.
او می‌گوید:
«کسی که می‌داند چه زمانی باید بجنگد، و چه زمانی نه، پیروز است.»
در میدان زندگی، این جمله یعنی: هر تلاش، هر حرکت، هر دفاع، نیاز به زمان مناسب دارد. عجله، همیشه ضعف است.
درس دوم: زمین را بخوان.
سون‌تزو زمین را نماد موقعیت می‌داند. زمین فقط خاک نیست؛ وضعیت ذهنی و عینی میدان توست. اگر زمین لغزنده است، با احتیاط حرکت کن. اگر دشمن در بلندی است، حمله نکن. اگر راه بسته است، خودت را تطبیق بده، نه این‌که اصرار کنی.
برنده کسی نیست که زور بیشتری دارد، بلکه کسی است که تطبیق بیشتری دارد.
درس سوم: هر نیروی بیرونی، بازتاب یک وضعیت درونی است.
پیش از فرمان به لشکر، باید فرمانده درونت را منسجم کنی. ارتش آشفته، تصویر ذهنیِ سرداری آشفته است. سون‌تزو باور دارد که نظم درونی، پایه‌ی پیروزی بیرونی است.
در زبان امروز، یعنی اگر درونت متزلزل باشد، هر برنامه‌ی بیرونی‌ات به شکست ختم می‌شود.
درس چهارم: فریب، ابزار شناخت است.
سون‌تزو نمی‌گوید دروغ بگو، بلکه می‌گوید واقعیت را مدیریت کن. بگذار دشمن، چیزی را ببیند که می‌خواهی ببیند. این اصل، در دنیای امروز به معنای مدیریت ادراک است؛ یعنی توانایی هدایت توجه دیگران، بدون فریاد زدن.
در روانشناسی بقا، این همان توانایی است که انسان را در لحظه‌ی بحران نجات می‌دهد: پنهان کردن ضعف تا زمان قدرت.
درس پنجم: استراتژی، انطباق با نیروهای نامرئی است.
سون‌تزو از «آب» به‌عنوان استعاره استفاده می‌کند: آب، همیشه راه خود را از کمترین مقاومت پیدا می‌کند. فرمانده‌ی دانا مثل آب است؛ شکل محیط را می‌پذیرد، اما مسیر را خودش تعیین می‌کند.
او می‌گوید:
«هیچ شکلی از جنگ همیشه پیروز نیست، همان‌طور که هیچ شکلی از آب همیشه جاری نمی‌ماند.»
در حقیقت، انعطاف‌پذیری، جوهر بقاست. در زندگی نیز، اصل همان است: تغییر شکل بده، اما جوهر خود را حفظ کن.
درس ششم: برنده‌ی واقعی، کسی است که پیش از شروع، پایان را دیده است.
سون‌تزو باور دارد که پیروزی محصول پیش‌بینی است، نه قهرمانی. یعنی باید سناریوها را بشناسی، حد ضرر را بدانی و ذهن خود را برای باخت نیز آماده کنی. کسی که تنها بر برد حساب می‌کند، با اولین شکست فرو می‌ریزد.
درس هفتم: آرامش، قوی‌ترین تاکتیک است.
فرمانده‌ی مضطرب، ارتشی پرآشوب دارد. آرامش، یعنی توانایی دیدن بدون قضاوت فوری. در جنگ و زندگی، کسی که می‌بیند ولی صبر می‌کند، همیشه از کسی که عمل می‌کند ولی نمی‌بیند، قوی‌تر است.
سون‌تزو نتیجه می‌گیرد که جنگ، بیش از آنکه میان انسان‌ها باشد، میان ادراک‌هاست. دشمن واقعی همیشه بیرون نیست؛ گاه اضطراب، ترس یا غرور ما، دشمن اصلی‌اند.
در پایان، او می‌گوید:
«جنگ یعنی فریب دادنِ ذهن، تا ذهن دشمن فریب نخورد.»
